1.2. Πηγές


Χαρτογράφηση πηγών: Το επόμενο στάδιο είναι να προσδιορίσουμε τους βασικούς δρώντες μιας ιστορίας καθώς και τα έγγραφα που αποτυπώνουν τις πράξεις τους. Πολλά δημόσια αρχεία δείχνουν τι κάνουν κυβερνήσεις, το προσωπικό νοσοκομείων, επιχειρήσεις, μαφιόζοι και πολιτικοί. Διάφορα συμβόλαια μπορούν επίσης να σας βοηθήσουν να επαληθεύσετε ή να απορρίψετε την αρχική σας υπόθεση. Να έχετε πάντα τουλάχιστον δύο ανεξάρτητες πηγές που να επιβεβαιώνουν την ίδια πληροφορία, Οι πηγές αυτές θα έχουν τον ρόλο εμπειρογνωμόνων στους οποίους θα μπορείτε να ανατρέχετε, οπότε θα πρέπει να προσθέσετε τα στοιχεία τους στις επαφές σας.

Υπάρχουν δύο κατηγορίες πηγών: πρωτογενείς και δευτερογενείς.

Πρωτογενείς πηγές: Πρόκειται για πηγές που παρέχουν στοιχεία από πρώτο χέρι ή περιγράφουν άμεση εμπειρία. Για παράδειγμα, ένας ασθενής που αγόρασε φάρμακα από μια νοσοκόμα από την πίσω πόρτα ενός νοσοκομείου μπορεί να επιβεβαιώσει ότι υπάρχει μαύρη αγορά για φάρμακα, αλλά είναι μάλλον απίθανο να μπορεί να σας αναλύσει σε βάθος τι κάνουν οι νοσοκόμες στα παρασκήνια. Ένας επιστάτης μιας εταιρείας υδάτων, στον οποίον έχει δοθεί εντολή να πραγματοποιεί μηνιαίους αντί για εβδομαδιαίους ελέγχους καθαρότητας, αποτελεί επίσης πρωτογενή πηγή. Το ίδιο ισχύει και για την κίνηση του τραπεζικού λογαριασμού ενός υπουργού που δείχνει ότι έγινε κατάθεση από διεθνή εταιρεία όπλων. Οι πρωτογενείς πηγές – στο μέτρο που τις έχετε επαληθεύσει και έχετε βεβαιωθεί ότι είναι γνήσιες – είναι οι πολυτιμότερες διότι παρέχουν άμεσες αποδείξεις. Συχνά είναι και αυτές που βρίσκουμε πιο δύσκολα. Οι άνθρωποι που έχουν τη σχετική εμπειρία μπορεί να μην είναι πρόθυμοι να μιλήσουν ανοιχτά, επειδή φοβούνται μήπως δεχθούν επιθέσεις, ενώ έγγραφα, όπως κινήσεις λογαριασμών ή αρχεία νοσοκομείων, ενδέχεται να είναι εμπιστευτικά ή και να υπόκεινται σε περιορισμούς από τη νομοθεσία που προστατεύει την ιδιωτική ζωή.

Δευτερογενείς πηγές: Οι δευτερογενείς πηγές περιλαμβάνουν κάθε τύπο δημοσιευμένου υλικού, περιλαμβανομένων εκθέσεων οργανισμών και αναφορών από δεύτερο χέρι («είχα έναν φίλο που…»). Οι δευτερογενείς πηγές είναι πολύτιμες, ιδιαίτερα για να προσδιοριστεί το πλαίσιο και το ιστορικό, να εξηγηθούν ζητήματα, και να υποδειχθούν καλές επαφές. Ωστόσο, τα στοιχεία που θα πάρετε από αυτές – καθώς και ο άνθρωπος από τον οποίο αυτά προήλθαν – θα πρέπει να ελεγχθούν και να επαληθευτούν.

Μπορείτε επίσης να διακρίνετε τέσσερις τύπους πηγών υλικού: ανθρώπους, έντυπο υλικό, ψηφιακό υλικό και πληθοπορισμό.

(a)Άνθρωποι: Πολλές πηγές εμπίπτουν σε αυτήν την κατηγορία: άνθρωποι που είχαν άμεσο ρόλο, αυτόπτες μάρτυρες, ειδικοί και ενδιαφερόμενα μέρη, είτε πρόθυμα είτε απρόθυμα. Φροντίστε να γνωρίζετε τη θέση, τα προσόντα και τα κίνητρα των ανθρώπων που προσεγγίζετε. Αν δουλεύετε στο θέμα της ιδιωτικοποίησης του νερού, οι αντιπρόσωποι οργανώσεων που αντιτίθενται σε αυτήν θα είναι σε θέση να σας δώσουν πολλές πληροφορίες από την αντίθετη σκοπιά. Αλλά η πληροφόρηση αυτή θα απηχεί μια συγκεκριμένη θέση και οι εκπρόσωποι οργανώσεων συχνά μιλούν εκ μέρους πολύ μεγαλύτερων ομάδων. Όταν συνοψίζουν ομαδικές απόψεις, μπορεί να οργανώσουν και να παρουσιάσουν τροποποιημένες τις απόψεις μιας κοινότητας αλλάζοντας ή μη αναφέροντας σημαντικά σημεία – κάποιες φορές επί τούτου. Άρα, πρέπει να αναζητήσετε διάφορες οπτικές. Αν μιλάτε με μέλη μιας κοινότητας, θα πρέπει οι φωνές που θα επιλέξετε να είναι αντιπροσωπευτικές: Άντρες, γυναίκες, νέοι, γέροι, διαφορετικά εισοδήματα και διαφορετικές ομάδες συμφερόντων. Οι ανθρώπινες φωνές δίνουν γνησιότητα και αμεσότητα στο ρεπορτάζ σας.

(β) Έντυπο υλικό: Περιλαμβάνει βιβλία, εφημερίδες, επίσημα αρχεία, καταλόγους και έγγραφα επιχειρήσεων, όπως συμβάσεις και τραπεζικούς λογαριασμούς. Μπορεί να περιλαμβάνει «γκρίζο υλικό», δηλαδή υλικό το οποίο κυκλοφορεί ευρέως μεν αλλά ίσως δεν έχει δημοσιευτεί (π.χ. μελέτες που ζητήθηκαν από ιδιωτικούς οργανισμούς, πανεπιστημιακές διατριβές) ή είναι διαβαθμισμένο. Αλλά το κυνήγι του έντυπου υλικού ενέχει κάποιες προκλήσεις: Μερικές φορές δεν ξέρουμε αν υπάρχουν τα αποδεικτικά στοιχεία, τα δημόσια αρχεία είναι αποδιοργανωμένα, ή ακόμα χειρότερα, δεν υπάρχει νομοθεσία που να αφορά την ελευθερία πληροφόρησης και θα επέτρεπε σε δημοσιογράφους πρόσβαση στο σχετικό έγγραφο. Σε τέτοια μέρη του κόσμου, οι αρμόδιοι μπορεί να καθυστερήσουν τη διαδικασία που θα επέτρεπε πρόσβαση σε τέτοια στοιχεία, επειδή φοβούνται τις συνέπειες της δημοσιοποίησης των πληροφοριών. Ως εκ τούτου, έχει μεγάλη σημασία να προσδιορίσετε από πολύ νωρίς ποια έγγραφα χρειάζεστε για το ρεπορτάζ σας, πού και πώς φυλάσσονται και πώς μπορείτε να αποκτήσετε πρόσβαση σε αυτά. Αν απαιτούνται προεγκρίσεις, εξασφαλίστε τις το νωρίτερο δυνατό, γιατί μπορεί να περάσουν βδομάδες πριν εκδοθούν οι επίσημες άδειες.

(γ) Ψηφιακό υλικό:Περιλαμβάνει πληροφορίες που έχουν αναρτηθεί σε ιστοσελίδες ή είναι αποθηκευμένες σε ψηφιακά αρχεία. Ο όγκος των πληροφοριών στο διαδίκτυο είναι αδιανόητος αλλά, όπως συμβαίνει και με τις άλλες πηγές, θα πρέπει θα εξακριβώσετε από πού προέρχεται η πληροφορία. Πρέπει να ελέγξετε τι γράφουν άνθρωποι σε θέσεις ευθύνης για τους εαυτούς τους και πώς τους περιγράφει ο στενός τους κύκλος. Αλλά να θυμάστε ότι το διαδίκτυο είναι σχετικά ανεξέλεγκτο: Οποιοσδήποτε μπορεί να ανεβάσει ο,τιδήποτε, ακόμα και πράγματα απολύτως κατασκευασμένα. Επιπλέον, η πληροφορία παραμένει στο διαδίκτυο για πολύ καιρό, μερικές φορές και ενώ έχει προ πολλού παύσει να ισχύει. Πάντα να ελέγχετε πρώτα τις πιο πρόσφατες πηγές. Για βοήθεια, κατεβάστε δωρεάν το Verification Handbook που έχει δημοσιεύσει το European Journalism Centre (EJC). Δίνει εργαλεία και τεχνικές για τη διαχείριση ψηφιακού περιεχομένου.

(δ) Πληθοπορισμός: Το νέο αυτό εργαλείο συνδυάζει ανθρώπους και ψηφιακές πηγές. Μέσα ενημέρωσης καλούν αναγνώστες να ερευνούν θέματα και να συνεισφέρουν υλικό, π.χ. μιλώντας για τις εμπειρίες τους στο Twitter ή κάνοντας ερωτήσεις σε ένα ζωντανό βίντεο στο Facebook.

Τύπος πηγήςΧρησιμότηταΙσχυρά σημείαΠιθανά προβλήματα
ΆνθρωποιΔίνουν ζωντάνια και αυθεντικότητα στο ρεπορτάζΜια προσωπική συνέντευξη συνήθως δεν απαιτεί υψηλή τεχνολογία

Οι εμπειρίες από πρώτο χέρι κάνουν το ρεπορτάζ πιο πειστικό
Οι άνθρωποι μεροληπτούν, έχουν προκαταλήψεις και μπορεί να λένε ψέματα

Μπορεί να δώσουν μόνο ανεκδοτολογικά στοιχεία — πρέπει να διασφαλιστεί ότι οι άνθρωποι με τους οποίους μιλάμε είναι αντιπροσωπευτικοί

Οι άνθρωποι που μιλάνε στον τύπο μπορεί να δεχθούν επιθέσεις – πώς θα τους προστατέψετε;
Έντυπο υλικόΠροσφέρει απτές αποδείξεις

Δίνει ιστορικό και πλαίσιο
Οι δευτερογενείς πηγές διευρύνουν την απαιτούμενη έρευνα σε επίπεδα που δεν μπορείτε να αντιμετωπίσετε μόνοι σας

Οι έγγραφες πρωτογενείς πηγές (π.χ. τραπεζικά αρχεία) βρίσκονται στη δημόσια σφαίρα και είναι αξιόπιστα.
Μπορεί να προστατεύονται από νόμους για την προστασία της ιδιωτικότητας, λογοκρισία, κ.λπ.

Η πρόσβασή τους είναι δύσκολη ή χρονοβόρα

Για να γίνουν κατανοητά μπορεί να χρειάζεται η γνώση ειδικών, π.χ. χρηματοοικονομικά έγγραφα

Μπορεί να οδηγήσουν σε ένα «νεκρό» ή υπερβολικά ακαδημαϊκό ρεπορτάζ χωρίς ζωντανές φωνές
Ψηφιακό υλικόΜπορεί να κάνει όλα τα παραπάνω, ανάλογα με το τι ανακτούμεΤο έχετε στον υπολογιστή σας, συμπεριλαμβανομένου ήχου και βίντεο

Η πληροφορία αναρτάται γρήγορα και από μεγάλο εύρος διεθνών και εθνικών πηγών
Μπορεί να καταλήξει σε μια ιστορία που έχει πεθάνει

Απειλές ασφαλείας από το διαδίκτυο

Η επαλήθευση «πραγματικών περιστατικών» στο διαδίκτυο μπορεί να είναι κοπιώδης

Μπορεί να υπάρχουν νόμοι που σας επιτρέπουν να έχετε πρόσβαση σε στοιχεία. Οι εθνικές νομοθεσίες διαφέρουν, όχι απλά σε επίπεδο τίτλων αλλά και όσον αφορά το πεδίο εφαρμογής τους, πράγμα που δεν αφήνει περιθώριο για συμβουλές που θα έχουν εφαρμογή για κάθε περίπτωση. Πριν αρχίσετε την έρευνά σας, θα πρέπει να ερευνήσετε την νομοθεσία της χώρας σας.